"Hoxe xa ninguén pon en dúbida que a nosa historia en época pleistocena, seguiu as liñas do acaecido no noso ámbito"
José César Llana, profesor titor do Centro Asociado, durante o ciclo de "Novas formas de entender a Cultura".
Onte luns 24 de febreiro, celebrouse a segunda sesión do ciclo "Novas formas de entender a Cultura", sesión a cargo de José César Llana Rodríguez, profesor titor do Centro Asociado UNED A Coruña.
A súa presentación que levaba o título: "Historia da investigación do Paleolíto en Galicia", suscitou grande interese á vista do numeroso aforamento congregado no salón de actos, por iso non quixemos deixar pasar a oportunidade de que nos falara do tema.
"A investigación en Paleolítico en Galicia veuse producindo con sorprendente atraso con respecto ao noso ámbito. E iso malia que José Villaamil e Castro publica os seus traballos para este período en torno a 1870.
Cento corenta anos despois, cando os equipos de Ramón Fábregas, Arturo de Lombera e Pedro Rodríguez en Lugo, e o de Eduardo Médez Quintas en Pontevedra, conseguiron documentar a secuencia da ocupación pleistocena de Galicia, é un bo momento para recordar o longo camiño recorrido.
En efecto, o ambiente intelectual no NW non era o lugar máis axeitado para formularse traballos como os publicados por Villaamil e Castro. Xa fose polas dificultades para asumir unhas cronoloxías que se afastaban considerablemente das propostas polos que seguían ao pé da letra as referencias temporais contidas na Biblia, arrastrando a antigüidade do ser humano a un pasado remoto difícil de fixar; de feito, aínda hoxe segue retrocedendo. Xa fose porque o interese dos que traballaban na construción da historia desta terra puxeran o límite do seu interese na chegada daqueles aos cales en definitiva nos debiamos, ou sexa, os celtas, carecendo de relevancia toda "pegada anterior" como escribiría Manuel Murguía. E, naturalmente, falar de home do paleolítico era arriscarse a ter que pronunciarse sobre a evolución, cuestión seria neste anaco da vella pel de touro, mesmo entrado o século XX.
Por todo iso, as publicacións de Villaamil e Castro en 1870 e 1873 nas que se reflexiona acerca da problemática do estudo do poboamento de Galicia en tempos paleolíticos, se manexan conceptos da disciplina na época e demostra coñecer a Prehistoria europea, non encontrarán eco no seu tempo. Nin entón, nin nos cincuenta anos seguintes en números redondos. De feito debemos esperar á década dos vinte do século pasado para que o Paleolítico apareza de novo na historiografía galega. E farao dende dúas formulacións principais con consecuencias ben distintas.
Por unha parte en 1922 é invitado pola Universidade de Santiago de Compostela a impartir un curso de Prehistoria Española e Especialmente Gallega, con motivo da creación da Facultade de Filosofía e Letras (sección de Historia). Obermaier, flamante primeiro ocupante da Cátedra de Historia Primitiva do Home da Universidade de Madrid, dedicou cinco semanas a coñecer directamente a realidade da disciplina no Noroeste. Froito diso foron o curso mencionado e a publicación da primeira síntese da Prehistoria de Galicia. Nela encontramos referencias aos traballos de Villaamil, desmarcándose da tónica xeral observada nas décadas anteriores, e insiste no erro de pensar que Galicia non tivese un poboamento no Plistoceno, debéndose o seu descoñecemento á falta de investigacións.
Pero a senda que suxire Obermaier, mutatis mutandis a que apuntaba Villaamil, non terá quen a transite nunhas décadas. Iso débese a que en 1924 dous pais Xesuítas, Afonso dá Cruz e Alphonse Luissier, encontran na costa da Guarda un conxunto de materiais que adscriben inicialmente ao Paleolítico. Ambos os dous, xunto co pai Eugénio Jalhay, profesores no colexio que a Compañía tiña en Camposancos, formáranse nos círculos que viñan traballando o paleolítico en Lisboa. A súa formación e a problemática específica duns materiais sen contexto polo xeral, acabarán desembocando co tempo na proposta dunha secuencia local diferenciada da xa por entón ben coñecida para o resto da Península.
Poucos investigadores souberon ver as consecuencias e contradicións que iso supoñía. Entre os que o percibiron está Florentino López Cuevillas, prehistoriador non especialmente dedicado ao estudo do Paleolítico, que soubo ver que o particular secuencia proposto para o Paleolítico superior en Galicia levaba consigo admitir que esta terra tería permanecido habitada por un tipo humano anterior ao Homo neanderthalensis que tería permanecido á marxe do acontecido no resto da Península.
Recapitulemos.
Chegouse a mediados do século XX coa documentación en Galicia de tecnocomplexos conformados na súa maioría por ferramenta lítica pesada (bifaces, picos, etc.) e procedentes de achados en superficie case exclusivamente; inferíndose diso que tales conxuntos líticos representan a totalidade da secuencia ocupacional pleistocena local. Ausencia de ferramenta lítica lamimar ou sobre lascas explicada pola escaseza de materias primas axeitadas. En consecuencia no Noroeste o Paleolítico superior tería sido substituído por unha prolongación de tecnocomplexos de raíz inferopaleolítica, que non confluirían coa secuencia de europea ata o Mesolítico. Unha proposta aparentemente sancionada por investigadores como Henri Breuil ou Georges Zbyszewski.
A escavación en 1963 nas gándaras de budiño de emiliano aguirre, xunto con Desmond Collins e Karl W. Butzer, supuxo a primeira intervención moderna no Paleolítico galego. O desencadeante desta foran os traballos de Henri Nonn, descubridor do depósito pontevedrés, que abrira expectativas favorables á oportunidade dunha investigación en Galicia para correlacionar os máis diversos tipos de formacións pleistocenas: terrazas mariñas, depósitos coluvial, terrazas fluviais, etc.
Non obstante, e malia os avances que estes traballos supuxeron: documentación dunha ocupación achelense, estudo polínico, estudo estratigráfico do depósito e encadre na secuencia rexional, etc... os resultados obtidos parecían apoiar a idea dunha terra poboada por xentes retardatarias. En efecto, as dificultades na lectura das industria lítica, o seu parecido cos conxuntos camposanquienses, languedocienses ou asturienses, que na tradición historiográfica ao norte do Miño proposta por Breuil e Zbyszewski substituían ao Musteriense e ao Paleolítico superior, sumado ao desconcerto provocado por un inapropiado intento de datación por radiocarbono, levaron a confirmar a inclusión do Noroeste entre os pobos celtas, e por iso especialmente conservadores (sic.).
As posteriores intervencións de Julio Vidal Encinas, a principios da década dos oitenta do século XX, se ben confirmaron a presenza dun nivel achelense e posiblemente doutro musteriense, non lograron despexar as dúbidas que sobrevoaban sobre o carácter do Paleolítico galego.
Malia iso, os traballos de Aguirre en Budiño deron o definitivo sinal de saída para o estudo do Paleolítico en Galicia.
Novos investigadores, cunha cada vez maior presencia entre eles de individuos con formación específica en Prehistoria, irán dando a coñecer depósitos de Paleolítico inferior en Lugo e, sobre todo, en Pontevedra e Ourense, provincias estas onde se concentrou a prospección por parte dos investigadores galegos. Entre estes, cabe citar a Vicente Rodríguez Gracia, Jaime Garrido Rodríguez, Eliseo Alonso, Xosé María Álvarez Blázquez, Pedro Díaz Álvarez, Silvino Díaz Paz, Antonio Fernández, Manuel Fernández Costas e, especialmente, pola súa traxectoria na Prehistoria, a José Manuel Vázquez Varela e a Julio Manuel Vidal Encinas. Entre os depósitos e coleccións coñecidos grazas a eles encóntranse A Piteira, Toén, Pazos, As Eiroas e ou Marco de Venda Nova, todos eles en Ourense; en Pontevedra, á parte As Gándaras de Budiño, podemos citar a estación de Portavedra ou as coleccións Eliseo Alonso ou a Pelayo Fernández; en Lugo, o depósito de referencia é Louselas o cal, por certo, foi inventariado por José Manuel González e Fernández-Valles e debe o seu primeiro estudo a José Adolfo Rodríguez Asensio, ambos os dous investigadores asturianos.
Novas xentes con mellor formación e cada vez máis experimentadas que acabarán rompendo, en aproximadamente unha década e media despois da intervención de Aguirre nas Gándaras.
Así, aínda cando se manteñen rancias inercias de periferia, tradicionalismo, etc... abandónase a pretensión de explicar a totalidade da secuencia sobre a base do coñecido ata o momento e, en consecuencia, tómase conciencia do baleiro na investigación de que adoece a Prehistoria antiga de Galicia. Era ese un paso imprescindible para deseñar novas liñas de traballo e, en coherencia cos novos presupostos, o Achelense e, con menos seguridade, o Musteriense son dados por documentados en Galicia.
En 1970 o Instituto de Estudos Galegos "Padre Sarmiento" organizou unha exposición en Santiago de Compostela en homenaxe a Federico Maciñeira Pardo de Lama. Nela presentáronse as coleccións de útiles líticos do Paleolítico superior procedentes de depósitos lucenses. Unha absoluta novidade no panorama da Prehistoria do Noroeste, froito das prospeccións levadas a cabo por José Ramil Soneira nos municipios de Vilalba, Xermade e Muras.
Meritorio labor que lle será recoñecido en 1971 coa concesión, pola Real Academia Galega, do premio Federico Maciñeira.
Definitivamente quedara aberto o camiño ao coñecemento do poboamento plistoceno de Galicia. Ruptura coas vellas concepcións historiográficas, aplicación dunha investigación arqueolóxica sistemática aplicada á busca e estudo de depósitos ao aire libre. Traballos que, en diante, compartirá cos profesores Carlos Alonso del Real e José Manuel Vázquez Varela.
Disipada a dúbida sobre a presenza de Paleolítico superior en Galicia, os problemas vanse centrar agora nas específicas características dunha realidade conformada por depósitos ao aire libre con secuencia estratigráfica edáfica, ausencia de restos óseos e dominio de minerais do grupo do cuarzo distintos ao sílex entre as materias primas líticas utilizadas. Cuestións que haberían de ocupar os investigadores durante un tempo.
Pena Grande, Vidal I, Pena Grande de Férvedes ou Dúas Nenas son algúns deses primeiros depósitos ao aire libre con industrias ás que se recoñece a súa relación coas fases máis avanzadas do Madaleniano Cantábrico ou cos complexos industriais adscritos ao Aziliense nesa rexión.
Anos antes, producírase un descubrimento cuxa transcendencia pasou desapercibida. En efecto, en 1965, Manuel Vázquez Seijas publica un estudo sobre fauna e outros materiais óseos procedentes dun achado casual nunha cova lucense. Tratábase da cova da Valiña, en Castroverde, localizada no transcurso da explotación do afloramento calcario para o abastecemento dunha calera. Os ósos chamaron a atención do propietario da cova, Darío Trasorras, quen demostrou o seu alto espírito cívico ao poñer o feito en coñecemento do Museo Provincial de Lugo, institución que custodia os materiais en óso entón recuperados; as evidencias líticas pasaran totalmente desapercibidas.
Vázquez Seijas non realizou proposta ningunha de adscrición crono-cultural para os materiais estudados, pero se concluíu que se estaba ante un depósito arqueolóxico de grande antigüidade. Ademais, hai que engadir que hai tres hazagayas entre os obxectos en óso procedentes da Valiña, non identificadas como tales pero se incluídas algunha delas entre as ilustracións do artigo de 1965. Cabería esperar que con iso se espertaría a curiosidade dos prehistoriadores interesados polo Paleolítico, pero tal cousa non aconteceu ata dúas décadas despois, malia as chamadas de atención que ao respecto deron nos anos setenta de século pasado Fernando Acuña Castroviejo e Felipe Arias Vilas.
A década dos oitenta do século XX coñece a consolidación dos traballos. En 1983 José Ramil Soneira e José Manuel Vázquez Varela dan a coñecer o primeiro colgante do paleolítico, realizado sobre material lítico, procedente do abrigo de Férvedes II (Xermade, Lugo) e con paralelos no pezas madalenianos do Cantábrico.
Na segunda metade desta mesma década, realízanse campañas de prospección no curso do río Arnela e vales de Val do Inferno (Abadín, Lugo) baixo a dirección de José Ramil Soneira e coa participación de María Luisa Pérez Rodríguez, Eduardo Ramil Rego e nós mesmos. De entre os depósitos documentados realizouse unha campaña de escavación arqueolóxica nun deles, Xestido III, afectado por unha extracción de gravas.
A medida que aumentaba o número de depósitos de época Paleolítica ou Epipaleolítica os prehistoriadores íanse familiarizando coa lectura de útiles elaborados en materias primas distintas ao sílex, afondaban na análise das estratigrafías, etc., pero seguían tendo ante eles o problema da situación cronolóxica dos horizontes con restos arqueolóxicos. A solución encontrada foi o resultado da feliz coincidencia de investigadores en disciplinas diferentes pero con intereses parcialmente coincidentes, especialmente debemos citar Antonio Martínez Cortizas, Pablo Ramil Rego, Rosa Villar Quinteiro, Carlos Fernández Rodríguez, Carmen Moares Domínguez e o autor deste texto. Iso fixo posible a reconstrución da secuencia cronoedáfica rexional na que situar a estratigrafía de cada un dos depósitos, á vez que nos permitía coñecer con detalle a evolución paleoambiental e nos achegaba por primeira vez luz sobre a cronoloxía, polo menos relativa, dos distintos xacementos.
Pola súa banda, a escavación da cova da Valiña levou á súa confirmación como depósito arqueolóxico, contendo unha ocupación dos inicios do Paleolítico superior datada ca. 32.000 BP. Ademais, ao terse conservado aquí o material óseo, este depósito achegou no seu momento información do maior interese non só en canto á economía dos seus habitantes senón tamén no tocante á caracterización do medio na época.
Paralelamente, no Sur de Galicia, outros equipos traballaban por desenmarañar o complexo mundo das industrias líticas englobadas baixo a denominación de Camposanquiense. Especialmente relevantes resultaron os traballos de Julio Vidal Encinas e, especialmente, de Juan Cano Pan.
E chegamos aos equipos activos a día de hoxe. Volvendo ao inicio, hoxe xa ninguén pon en dúbida que a nosa historia en época pleistocena seguiu as liñas do acaecido no noso ámbito. Que a afastada chegada do Homo a Galicia é cada día mellor coñecida grazas aos traballos de prehistoriadores como Eduardo Méndez Quintas; ou que a través do traballo de Ramón Fábregas, Arturo de Lombera e Pedro Rodríguez a secuencia do Paleolítico superior está xa documentada e que as xentes deses períodos nos deixaron probas de arte moble lítica, óseo e malacológico, e de arte parietal, como era de esperar pero como tivemos que esperar ata agora.
Felicitémonos porque os nosos investigadores foron capaces de documentalo.
Definitivamente, parafraseando a Carlos Alonso del Real e Ramos, hoxe sabemos que o Paleolítico en Galicia é moito e non malo".
Texto: José César Llana Rodríguez
Web da actividade.
