"En Hobbes a superación da desconfianza converte o home que é lobo, en home que é deus."

David Jiménez Castaño, durante a charla sobre a frase "O home é lobo para o home" de Thomas Hobbes.

O profesor de historia da filosofía David Jiménez Castaño impartiu a terceira charla do ciclo Las frases dos filósofos, que ten lugar no centro asociado UNED de Coruña de febreiro a maio de 2014. O tema escollido foi a frase "O home é lobo para o home", xeralmente atribuída ao filósofo inglés Thomas Hobbes, cuxo pensamento foi obxecto da tese doutoral do relator. Asistiron preto de vinte persoas e outras tantas seguiron a charla porstreaming.

P. Moitas grazas pola charla que acaba de dar. Ao principio formulouna como un ataque aos tópicos que rodean á frase "O home é lobo para o home".

R. En efecto: nin é orixinal de Hobbes, nin adóitase citar de forma completa, nin aparece no seu Leviatán de 1651 (aínda que isto último se afirme na entrada en español "homo homini lupus" da Wikipedia). Tampouco significa que o home sexa malo por natureza e que só o Estado absolutista poida controlar esa maldade.

En canto á orixinalidade, e tendo en conta que o noso autor comezou sendo un grande humanista antes de converterse no Galileo da filosofía política, existen numerosos antecedentes greco-romanos. Quedo con dous: a Asinaria de Plauto e as Epístolas Morais de Séneca. Mención á parte merecería tamén a recollida, non por un clásico antigo, senón por un contemporáneo de Hobbes co que tivo bastante contacto: Francis Bacon. Creo que esas son as fontes máis probables.

Respecto á cita completa e á súa procedencia, o que di Hobbes na "Epístola Dedicatoria" do seu De Cive de 1642 é que hai dúas afirmacións, ambas as dúas verdadeiras: primeiro, que o home é un deus para o home; segundo, que o home é un lobo para o home. Creo que, como a segunda é máis catastrofista e cadra mellor con ese pesimismo antropolóxico do que se adoita acusar -creo que falsamente- a Hobbes, foi a que quedou para a posteridade; pero tamén é necesario recordar sempre a primeira frase da sentenza.

P. Polo que di, en Hobbes o home pode chegar a ser tanto un deus como un lobo, segundo dende que perspectiva se lle considere.

R. Si, a iso ía para explicar o significado da frase. O punto de partida é o que os contractualistas chaman o estado de natureza, é dicir, a situación na que viven os homes fóra da sociedade civil. O que caracteriza a esta situación inicial é que todos os homes buscan garantir a súa supervivencia e que teñen dereito a facer todo o que crean conveniente para conseguir o devandito fin. Isto remata por transformalos en competidores, debido á escaseza dalgúns bens, e en última instancia en inimigos, xa que calquera para asegurar a súa vida pode ver en min un problema que debe ser eliminado. Todo iso vese agravado pola igualdade natural que existe entre todos os seres humanos, no sentido de que ningún é tan forte como para impoñerse sobre os demais e ver garantida a súa existencia de forma definitiva no estado de natureza do que falamos. É aquí onde o home é un lobo para o home.

P. Pero entón, chegados a este punto, o tópico é certo, non?

R. É certo a medias, porque a cousa non é tan sinxela se consideramos a diferenza entre os homes sabios e os orgullosos. Os sabios coñecen, grazas á razón, o feito da igualdade natural e a imposibilidade de asegurarse a súa supervivencia no estado de natureza facendo a guerra post a súa conta. É tamén a razón, a través das súas leis, a que lles aconsella pactar cos seus iguais a creación dun poder común que, nacido da unión de todos, actúe para garantir a existencia de todos os seus membros. O home orgulloso, pola súa banda, descoñece todo isto e utiliza a guerra e a violencia para lograr ese obxectivo imposible pola súa conta e risco. Son estes os lobos, que xeran desconfianza entre os demais. A superación desta desconfianza entre os homes prudentes que converterá o lobo aparente en deus.

P. Así pois, o home é un deus para o home só dentro da sociedade civil.

R. Realmente o home prudente ou sabio é deus para o home dende un principio. As leis da razón resúmense en que non podemos facer aos demais o que non nos gustaría que nos fixesen a nós, pero isto debe quedar en suspenso ata que non saibamos que a súa aplicación non vai poñer en perigo a nosa vida. É só a unión de todos, o poder do Estado, o que pode garantir isto último, pero para que xurda o Estado ten que existir previamente unha situación de confianza e de respecto mutuo entre os homes sabios.

P. Cría Hobbes que foi real ese estado de natureza?

R. Si e non. Hobbes explica detalladamente este asunto no capítulo XIII do Leviatán. O estado de natureza como un feito a nivel planetario xamais existiu sobre a terra, ou polo menos non hai indicios de que existise. O que propón o noso autor é (o que hoxe chamariamos) un experimento mental para explicar por que é mellor o Estado que a anarquía. Non obstante, a súa proposta vai moito máis allá,pues sostén que a desconfianza e a violencia propias dese Estado se poden comprobar diariamente en varios planos: desconfiamos dos descoñecidos, pechamos as portas cando nos imos de casa, os Estados vixíanse uns a outros mesmo en tempo de paz, etc. Pero o mellor dos exemplos da existencia a nivel reducido do estado de natureza é o das guerras civís.

P. Dese estado de natureza poden deducirse varios modelos de Estado diferentes, mesmo moi diferentes entre si. Como chega Hobbes ao seu?

R. Pois desenvolvendo todos os elementos que xa puxemos sobre a mesa. Para zafar nos da desconfianza e a guerra xeneralizada que producen os orgullosos cremos necesario pactar cos demais e crear o Estado. As leis delimitan agora os conceptos do bo e o malo, o meu e o teu, o xusto e o inxusto, e funcionan como un criterio común do que se debe facer. Ademais, a forza do Estado e a ameaza da sanción fan que mesmo os máis descridos se vexan obrigados a obedecer e a respectar os demais.

P. Pero iso non nos leva necesariamente ao absolutismo, ou si?

R. En Hobbes si. O carácter tan negativo e catastrófico que se debuxa co estado de natureza fai que os homes que asinan o contrato consideren necesario eliminar toda fonte de conflito que poida ameazar con devolverlles a esa incómoda situación. Por iso abandonan todos os seus dereitos e préganse por completo aos designios do soberano: el decide que é o xusto, que é o bo, que é a propiedade, que se pode estudar, como se debe rezar, etc. Se calquera puidese decidir libremente sobre estes asuntos, poderían xerarse conflitos partidistas, faccións e mesmo guerras civís. É a experiencia histórica da Guerra Civil Inglesa a que en Hobbes fai preferible a obediencia pasiva á liberdade de pensamento.

P. É unha afirmación un pouco descarnada...

R. Como todo en Hobbes, é matizable. Sobre todo déixase claro que iso é así en tanto que aos cidadáns non se lles eduque como corresponde. A pretensión de Hobbes é ilustrar coa súa obra política os seus compatriotas para que non se deixen enganar por charlatans e sediciosos egoístas, que antepoñen o seu interese persoal ao ben común. Para iso débese ensinar a verdadeira ciencia política nas universidades e débense predicar dende o púlpito mensaxes acordes ao que ela demostra. Feito isto, o noso autor non deixa claro que sucedería, xa que un pobo ilustrado non ten necesidade dun estado de excepción como o que el propón.

P. Queda claro que dentro do Estado, coas súas leis e gobernantes, o home pode ser un deus para o home. O insensato do que falaba sería o gran perigo. Pero cal é o perigo fóra do Estado que pode converter o home en lobo para o home? A guerra? Disto non lle deu tempo a falar no seu relatorio.

R. Efectivamente. Unha vez creado o Estado existen aínda dous posibles problemas. O primeiro reside no insensato, é dicir, naquel que subscribe o pacto pero non se prega ás súas condicións para aproveitarse da boa vontade dos demais. Para solucionalo, o poder sancionador do Estado debe ser suficiente para atemorizar a este insensato e para que entenda que as consecuencias en caso de ser atrapado serían peores que o beneficio que obtería saíndose coa súa.

O segundo foco de perigo reside na sociedade internacional. Hobbes concibe as súas teorías para ser aplicadas dentro do marco dos emerxentes Estados-nación, pero non se preocupa das posibles relacións que poidan entaboarse entre eles. O pouco que nos di, non obstante, é moi importante. Entre eles existe un estado de natureza similar ao que existe entre os homes fóra do Estado. Reconstruír a partir de aí o que Hobbes tería pensado das relacións internacionais non debería ser demasiado complicado.

Texto e imaxe: Julio Ostalé García. Profesor tutor do Centro Asociado UNED-A Coruña e director do ciclo.

Página web do Ciclo "Las frases de los filósofos"

Blog do Ciclo de Filosofía