Relativizar unha afirmación non é renunciar á súa verdade, senón explicitar ou ben as condicións en que se formula ou ben o dominio ao cal se aplican os seus conceptos. "

Julio Ostalé, profesor titor de Filosofía no centro UNED na Coruña e relator da charla "O home é a medida de todas as cousas" de Protágoras.

Julio Ostalé García é licenciado en Filosofía e tamén en Humanidades. Impartiu a súa charla dentro do ciclo "As frases dos filósofos" que el mesmo organiza e que ten lugar na UNED de A Coruña entre febreiro e maio de 2014. Foi emitida por streaming e de forma presencial en Centro Asociado, encontrábanse unha vintena de matriculados.

Cal foi o tema da charla?

Tratamos a sentenza "O home é a medida de todas as cousas" dende a perspectiva do relativismo, do que Protágoras é considerado pai en Occidente por ser o primeiro en defender con bos argumentos una filosofía relativista sobre o mundo, a percepción, o coñecemento e a moral. Intentouse manter un equilibrio entre o que realmente quixo dicir Protágoras e o que hoxe en día podemos inferir das súas palabras dende teorías actuais sobre o relativismo.

Só nos ocupamos do relativismo epistémico, segundo o cal as afirmacións acerca do mundo non son absolutamente verdadeiras ou falsas, senón verdadeiras ou falsas en relación ao contexto en que se enuncian e ao aparato conceptual dende o cal se formulan. Deixamos de lado o relativismo ético, máis complicado, aínda que tal vez de maior interese para o gran público, e segundo o cal as accións son boas ou malas en relación a un código de normas aceptado por un grupo social. Aínda que Protágoras foi relativista tanto en epistemoloxía coma en ética, a sentenza que expoñemos foi interpretada na antigüidade case sempre en clave epistémica.

Quen foi Protágoras?

Protágoras de Abdera (aprox. 484-414 a.C) foi o máis destacado dos sofistas, profesores de cidadanía que floreceron no século V a.C en Atenas e o resto de cidades democráticas de Grecia. Ensinaban por diñeiro aos mozos máis ambiciosos a virtud política, que nun sentido amplo se entendía como servizo á polis, pero de forma restrinxida acabouse identificando coa capacidade de argumentar convincentemente nos tribunais e na asemblea. Algúns sofistas definíanse a si mesmos como mestres de retórica, se ben era común que ademais ensinasen leis, gramática, historia ou xeografía. Mención á parte merece Protágoras, que polo que sabemos era un pensador moi completo, con ideas propias acerca da natureza, a sociedade e o modo en que adquirimos coñecemento.

Da súa vida infórmannos Diógenes Laercio (Vidas dos filósofos ilustres, IX, 50-56) Filóstrato(Vidas dos sofistas, I, 10) e algunha fonte menor. Viviu entre 70 e 90 anos, dos que dedicou 40 ao ensino. En Atenas estivo seguramente tres veces. E foi tan respectado que Pericles lle encargou redactar unha constitución para a colonia panhelénica de Turios. Pero nos seus últimos anos perdeu o favor das autoridades. Foi condenado por impiedade a causa dun libro (Sobre os deuses) onde se afirmaba: "Acerca dos deuses non podo saber nin como son nin como non son. Porque moitos son os impedimentos para sabelo: a escuridade do tema e a brevidade da vida. " Os seus libros foron queimados publicamente e o desterro rematou coa súa vida ao naufragar o barco no que abandonaba Atenas.

Que se conserva da súa obra?

De Protágoras non se conservan fragmentos textuais que vaian máis alá dunha frase longa. Os libros que non foron queimados tras a súa condena desapareceron. Canto sabemos sobre as súas palabras exactas ou sobre as súas ideas chegounos en textos doutros autores, que ademais adoitan ser os seus críticos: Platón e Aristóteles (que escribiron no IV a.C) e Sexto Empírico (finais do II d.C) son os máis relevantes.

Outra fonte que nos informa sobre o desenvolvemento do relativismo na época de Protágoras é o tratado anónimo Dissoi Logoi, de finais do V a.C Imposible saber se el ou algún alumno seu participou na redacción, aínda que o contido é tan afín ás ideas de Protágoras que pode utilizarse para reconstruír o seu pensamento. Os cinco primeiros capítulos expoñen teses enfrontadas (unha relativista e outra absolutista) sobre o bo, o belo, o xusto, o verdadeiro e o existente.

Para estudar canto dixo (ou díxose sobre) Protágoras na antigüidade: José Solana Dueso, "Protágoras de Abdera. Dissoi Logoi. Textos relativistas", Akal, Madrid, 1996. Compilacións sobre a sofística: Antonio Melero Bellido, "Sofistas. Testemuños e fragmentos", Gredos, Madrid, 2002; José Solana Dueso, "Os sofistas. Testemuños e fragmentos", Alianza, Madrid, 2013.

Estas e outras compilacións inspíranse na de Hermann Diels e WaltherKranz (Die Fragmente der Vorsokratiker, II), que divide as fontes gregas na de testemuños, B de fragmentos e C de imitacións. Protágoras é o autor 80 segundo a sexta e definitiva edición de 1952. Ao citar segundo Diels-Kranz escríbese por exemplo DK 80 B 2, que apuntaría ao segundo fragmento de Protágoras.

Que é o relativismo?

Unha doutrina relativista, en filosofía, é a que nega o carácter absoluto de certos valores (verdade, existencia, bondade, beleza...) en relación a determinado ámbito (afirmacións, accións, leis, obxectos, feitos...), relativizando a asignación dese valor a un segundo ámbito (persoas, linguaxes, momentos do tempo, códigos, grupos sociais...). Formúlase típicamente en epistemoloxía e ética.

Unha teoría é relativista en epistemoloxía se sostén que a verdade-falsidade de toda afirmación sobre o mundo é relativa a certas condicións, que poden ser as circunstancias en que se profire a devandita afirmación, o significado dos seus conceptos, o grupo humano que a considera, etc... "Está a chover" sería relativa a cando e onde se profire e ao significado de chover. Unha teoría é relativista en ética sostén que a bondade-maldade de toda acción é relativa a un código de normas, cuxa validez é relativa a un grupo humano e un período de tempo. A acción de conducir hoxe pola dereita sería boa en España e mala en Reino Unido.

Como o formula Protágoras?

Dicindo "O home é a medida de todas as cousas", a súa frase máis coñecida e comentada. Resúmea coas fórmulas "home medida" ou "homo medida", esta última do latín "homo omnium rerum medida est" que traduce o orixinal grego "pánton khremáton métron estìn ánthropos". Trataríase da formulación breve. A completa: "O home é a medida de todas as cousas, das que son en tanto que son e das que non son en tanto que non son".

A frase completa, sen variacións significativas, é recollida por Platón (Teeteto, 152a), Sexto Empírico (Esbozos pirrónicos, I, 216; Contra matemáticos, VII, 60) e Diógenes Laercio (Vidas dos filósofos ilustres, IX, 51). A frase breve aparece en Platón (Crátilo, 385e) e Aristóteles (Metafísica, X, 1, 1053 a 35; XI, 6, 1062 b 13), á parte de en autores menores como Hermias (Irrisión, IX).

Os textos gregos de presocráticos e sofistas adoitan citarse por Diels-Kranz. Agora ben, non é doado distinguir cando un autor que expón a Protágoras o está a citar literalmente ou só parafraseando. E sorprende que o texto en que Platón lle atribúe ideas importantes sobre a sociedade e as súas leis, a pesar de formar parte dun diálogo que leva o seu nome (Protágoras, 320c-328c-320c-328c), caia baixo a categoría C.

Que significa que o home sexa medida de todas as cousas?

Platón (Teeteto, 152a) explícao deste modo: " cual paréceme a min cada cousa, tal é para min, cual parécete a ti, tal é para ti". Noutras palabras: para calquera home H, obxecto X, propiedade P, se a H lle parece que X é P, entón X é P para H. Se a min me parece que o vento é frío, entón o vento é frío para min. Como ademais podo estar san un día pero enfermo ao seguinte, un mesmo vento podería parecerme frío ou quente segundo o momento, de modo que H se refire non só ao home individual, senón ao home individual nun momento dado.

Parecer é ser, ben que se trate dun ser relativo en vez de absoluto. Dito con máis precisión: parecerlle a alguén que X é P implica que X é P, pero non en absoluto, senón relativamente a ese alguén. Subxacer unha concepción da realidade na cal o que chamamos propiedades de obxectos son no fondo relacións entre eles e os suxeitos.

Agora ben, ese "parece" (phainetai) do que fala Platón ten un dobre sentido en grego que se traslada ao español, xa que pode significar tanto percibir coma xulgar. En primeiro lugar, que a H lle pareza que X é P pode significar que H percibe X como P. A "cousa" da sentenza de Protágoras sería o obxecto X e o verdadeiro sería o contrario do aparente. En segundo lugar, que a H lle pareza que X é P pode significar tamén que H xulga que X é PÁX. A "cousa" esta vez non sería o obxecto X, senón o feito de que X é P, e o verdadeiro sería o contrario do falso.

Que estas dúas acepcións de "parecer" son distintas demóstrase doadamente. Ten sentido afirmar "percibo X como P pero sei que X non é P", e viceversa, polo tanto percibir algo como P e xulgar que algo é P son dúas cousas distintas. A primeira acepción dá pé a un relativismo das percepcións; a segunda a un relativismo dos xuízos. Os hemos visto nesta orde e en relación ao homo medida.

Son os obxectos (para min) tal e como eu os percibo?

Interpretando "parecer" como percepción, Protágoras afirma que todo o que alguén percibe de certo xeito é dese xeito para ese alguén. A mellor exposición deste relativismo aparece no Teeteto de Platón, onde se examinan tres definicións de coñecer: percibir algo; crer que algo é verdadeiro; crer que algo é verdadeiro e ter unha xustificación para iso. Aínda Que discutible, Platón identifica coñecer algo en tanto percibir algo co homo medida.

Pon o exemplo de dúas persoas que ante un mesmo vento unha o sente frío e outra quente. Ningunha pode equivocarse respecto das súas sensacións, de modo que o vento é á vez frío (para aquela) e cálido (para esta). Frío, calor e o resto de calidades sensibles non se predican nin do obxecto nin do suxeito; son realidades intermedias que xorden do encontro entre un suxeito e un obxecto, ambos os dous en constante transformación. O coñecemento non se pode identificar coa percepción, sempre verdadeira, senón co xuízo, ás veces verdadeiro e ás veces falso.

Son os feitos (para min) tal e como eu os xulgo?

Interpretando "parecer" como axuizamento, Protágoras afirma que todo o que alguén xulga verdadeiro é verdadeiro para ese alguén. Supoñamos que outra persoa negue esta tese. Como Protágoras toma por verdadeiro para esa persoa que o relativismo é falso, ten que admitir que o absolutismo do outro é tan verdadeiro como o seu propio relativismo, co cal este último non ten capacidade para impoñerse como teoría filosófica. Unha versión máis forte do argumento: segundo Protágoras todo é verdadeiro, pero entón a negación desa tese tamén é verdadeira, logo non todo é verdadeiro. Naturalmente a segunda versión é falaz porque non distingue entre verdade absoluta e relativa.

Os dous argumentos anteriores mesturados con outros parecidos, non sempre ben expostos nin diferenciados uns doutros, aparecen en Platón (Teeteto, 171ab), Aristóteles (Metafísica, IV, 8, 1012 b 13-17) e Sexto Empírico (Contra matemáticos, VII, 389). Teñen en común certo mecanismo de autorrefutación. Nas discusións sobre o relativismo epistémico, os que pretenden refutalo adoitan usar argumentos dese tipo, e os que pretenden sostelo matizan a súa idea de relativización.

Ao considerar "H xulga que X é P." un pode relativizar o concepto P ou a verdade da afirmación enteira. No primeiro caso mantense a verdade absoluta e xúlgase se é verdade que "X é P-para H". No segundo caso xúlgase se é H-verdade que "X é P". Seguir por esta vía levaríanos dende o pouco que sabemos acerca do homo medida ata discusións actuais sobre o relativismo.

Texto e imaxe: Julio Ostalé García. Profesor tutor do Centro Asociado UNED-A Coruña e director do ciclo.

Páxina web do Ciclo "Las frases de los filósofos"

Blog do Ciclo de Filosofía