"A laicidade do Estado non só non vai contra a liberdade de conciencia, senón que é a súa máis firme condición de posibilidade."

César Tejedor, profesor de Filosofía en secundaria e titor da UNED, reflexiona en torno á frase "A relixión é o opio do pobo" de Marx.

César Tejedor de la Iglesia é profesor de filosofía nun instituto de secundaria de Cáceres e profesor titor na UNED de Plasencia. Coautor dos libros " Debemos toleralo todo? " (2006) e "Antoloxía laica. 66 textos comentados para comprender o laicismo" (2009). Pertence á Xunta Directiva da asociación Europa Laica. Recentemente impartiu a sexta charla do ciclo Las frases dos filósofos do centro UNED de Coruña. Realizou un comentario filosófico da frase "A relixión é o opio do pobo" de Karl Marx.

P. Grazas pola súa charla sobre a frase marxista "A relixión é o opio do pobo". Podería, en primeiro lugar, dicirnos algo sobre o seu contexto?

R. A frase é marxista en sentido estrito, é dicir, é do puño e letra de Marx, o cal é importante aclarar porque ás veces se lle atribúen frases que non son súas e outras veces se atribúen significados demasiado radicais a frases que si son súas pero que dixo en referencia a unhas condicións moi particulares.

En canto ao contexto, aparece de forma case literal na súa "Contribución á Crítica da Filosofía do Dereito de Hegel". Marx escribe esta obra en 1843, pero só chega a publicar a súa introdución. Faino con formato de artigo, en 1844, na revista "Deutsch-Französische Jahrbücher" (Anuarios xermano-franceses), que Marx editaba en París con Arnold Ruge e da que só chegou a publicarse un número dobre en febreiro. Ata 1927 non se publica a obra completa.

O parágrafo do que se extrae a cita é moi elocuente para entender o seu significado: "A miseria relixiosa é a un tempo expresión da miseria real e protesta contra a miseria real. A relixión é o suspiro da criatura oprimida, o sentimento dun mundo sen corazón e o espírito dun estado de cousas embrutecido. É o opio do pobo. "Como se ve, o contexto onde encadrar a crítica marxista á relixión é o da realidade social. En Marx a cuestión da relixión está intimamente ligada á cuestión social.

P. É ademais unha frase dun escrito de xuventude.

R. Efectivamente, aínda que non é algo que dese tempo a explicar nunha charla de 45 minutos. Marx, cando di que a relixión é o opio do pobo, está a asumir unha teoría moi común entre os filósofos alemáns da súa época, principalmente Feuerbach. Segundo a devandita teoría, o Deus cristián é unha creación do ser humano. Se nos fixamos nas caracterizacións habituais que se lle atribúen (omnipotente, omnisciente, omnipresente...) dámonos conta de que todas elas son calidades humanas, pero proxectadas nun ser que supostamente enche coa súa perfección a natural limitación do ser humano. Neste sentido, Marx asume o legado da tese da alienación relixiosa de Feuerbach, dicindo que non é a relixión a que fai ao home, senón o home o que fai á relixión. O home non é unha creación de Deus feito á súa imaxe e semellanza, senón máis ben é Deus quen é unha creación do home feito á súa imaxe e semellanza.

En 1843 aínda se movía Marx no ronsel da esquerda hegeliana. Aínda non temos a polisemia de "relixión" da súa obra tardía, onde a relixión ás veces é sinónima de idolatría. Tampouco se chegara á formulación do materialismo histórico, segundo o cal a relixión é partede unha superestrutura ideolóxica xerada por unha estrutura de relacións de produción. Non obstante, a pesar de que Marx escribiu ese texto aos 25 anos, xa anunciaba unha idea que manterá en toda a súa obra posterior, a idea de que a relixión pode ser unha falaz válvula de escape en tanto que ofrece un mundo ilusorio de felicidade máis alá deste mundo, á vez que serve para lexitimar o statu quo de dominación e opresión neste mundo.

P. Parece haber unha condena sen matices á relixión, non? O home oprimido da Europa do XIX, crente cristián, sería un home que aguanta os sufrimentos cotiáns baixo a promesa, irracional e falsa, dunha felicidade futura no reino dos ceos.

R. A Marx atribuíronselle inxustamente moitas cousas. Unha delas é servir de fundamento ideolóxico a un réxime totalitario e ditatorial, o do comunismo stalinista. Outra delas é a de ser un fundamentalista e militante ateo, alérxico a calquera desenvolvemento relixioso da espiritualidade humana. Se lemos atentamente os textos de Marx, non encontraremos nin unha soa liña onde se poida xustificar ningunha destas opinións, que non son máis que terxiversacións interesadas do pensamento marxista. Marx era un filósofo da emancipación humana, que defendeu as liberdades individuais por enriba de calquera forma de dominación duns seres humanos por outros. Entre todas esas liberdades defendeu a liberdade de conciencia. Marx non se opón á relixión como opción espiritual libre da conciencia humana, senón a unha relixión que se adapta aos intereses da ideoloxía dominante e convértese en "relixión de compensación", nun contexto social de dominación e frustración.

Neste sentido, Marx non se opón á relixión como tal, senón á instrumentalización política da relixión, tal e como fixeran Kant e Hegel. Considera que a relixión é un asunto privado. E dicir que é un asunto privado é dicir que a relixión debe ser unha opción libre da conciencia, porque a esfera privada debe ser libre. Pero, do mesmo modo, significa que a relixión non pode pretender dispoñer de privilexios na esfera pública. Hai unha frase de Marx realmente elocuente do mesmo texto que complementa a nosa frase de hoxe: "A crítica do ceo transfórmase en crítica da terra, a crítica da relixión en crítica do dereito, a crítica da teoloxía en crítica da política". Marx era consciente de que criticar a deriva política da relixión, en tanto que serve aos intereses da clase dominante, é unha esixencia para a defensa da liberdade de conciencia.

P. En canto á súa lectura laicista de Marx. É unha opinión común entre os expertos ou trátase dun punto debatible? Lendo a Marx, non parece que lle interese especialmente o tema da relixión dende un punto de vista filosófico, nin tampouco hai tantas alusións a esa laicidade do Estado.

R. A crítica de Marx á relixión non ten nin moito menos un sentido epistemolóxico ou teolóxico. Marx non pretende demostrar que os crentes dunha relixión determinada vivan no erro en comparación polos que optan por unha opción atea. Sería van opoñerse á relixión coma se se tratase dunha representación puramente arbitraria e enganosa sen que cambie a situación real que a acompaña. Non se pode confundir a causa co efecto. Atacar para o efecto non erradica a causa. Para Marx, a relixión é un síntoma de que algo funciona mal, igual que a febre é un síntoma dunha infección, que é o verdadeiro problema. Cando a xente busca o "aroma espiritual" fóra deste mundo, é porque este mundo se deshumanizou, caeu nas "augas xeadas do cálculo egoísta".

Todo o pensamento marxista ten como obxectivo rehumanizareste mundo, devolver aos homes o seu propio destino, e a súa propia liberdade, se se pode dicir así. Pero liberdade non nun sentido puramente formal e abstracto, senón liberdade real, na que todos os homes e mulleres poidan dispoñer dos medios que lles permitan gozar e facer efectivos os seus dereitos.

Pero nunha cousa estou en desacordo con vostede. Marx alude á laicidade das institucións públicas e a esta defensa da liberdade de conciencia en moitos dos seus textos. Pódese dicir que se trata dun tema transversal en toda a súa obra. Xa falamos do texto do cal estaba sacada a frase que nos ocupa.

Posteriormente, alude concretamente ao tema na súa obra "A cuestión xudía", onde di literalmente: "A incompatibilidade da relixión cos dereitos do home áchase tan pouco presente no concepto de dereitos do home que o dereito a ser relixioso, a ser relixioso no modo elixido, a practicar o culto da propia relixión particular, resulta antes ben expresamente enumerado entre os dereitos do home.

O dereito á fe é un dereito universal do home". E no mesmo texto: "a emancipación do Estado respecto da relixión non entraña a emancipación do home real respecto da relixión [...] El Estado puido emanciparse da relixión, mesmo se a apisoante maioría é aínda relixiosa. E a apisoante maioría non deixa de ser relixiosa polo feito de ser relixiosa en privado".

Máis adiante, nunha obra cuxa introdución escribe o seu amigo Engels titulada "A guerra civil en Francia", Marx eloxia a separación do Estado e a Igrexa que puxeron en práctica os franceses durante o frustrado experimento da Comuna de París. Nesa obra, tanto Marx coma Engels defenden a laicidade das institucións públicas, a separación da política e a relixión, pois entenden que esa laicidade non só non vai contra a liberdade de conciencia, senón que é a súa máis firme condición de posibilidade.

P. O problema da separación Estado-Iglesiaes complexo e apaixonante; tamén actual, non se sabe se pola súa natureza ou porque a algúns políticos supostamente laicistas lles interesa mantelo nesa actualidade permanente en vez de resolvelo. Non hai tempo para máis. Moitas grazas de novo pola charla.

R. Grazas a vostedes. Foi un pracer volver participar nos ciclos de filosofía da UNED Coruña. E gustaríame crer que esa última pregunta, que non me dá pé a responder, sexa un convite a seguir tratando estes temas o ano que vén.