"A angustia, un medo sen obxecto, é o estado de ánimo que se caracteriza por revelarnos a nada. "

Beatriz González Rodríguez, titora de Máster na UNED, especialista en Fenomenología e Filosofía da Existencia; durante a súa charla entorno á frase "A angustia revela a nada" de Heidegger.

Beatriz González Rodríguez é licenciada en Filosofía, Antropoloxía e Teoría da Literatura, con estudos avanzados sobre a Filosofía Existencial de Martin Heidegger. Ten impartidola novena charla do ciclo Las frases dos filósofos, que ten lugar no Centro Asociado UNED de Coruña de febreiro a maio de 2014.

Frase nesta ocasión ten sido: "La angustia revela a nada"de Heidegger. A charla puido seguirse tanto de forma presencial como por streaming.

P. Benvida ao centro asociado e moitas grazas pola charla que acaba de dar. A súa frase non é das máis famosas que se explicaron ata agora. Podería dicirnos en que contexto xorde e que significa?

R. O contexto inmediato, é dicir, o texto de onde está tomada esa frase, é a conferencia " Que é metafísica", que Heidegger pronuncia na Universidade de Friburgo o 24 de xullo de 1929, sendo xa un filósofo recoñecido. O texto da conferencia é publicado ese mesmo ano. E dous anos antes aparecía a súa obra máis importante, "Ser e tempo", da cal poden considerarse ampliacións e aclaracións tanto " Que é metafísica" como outros textos que van aparecendo ata a segunda guerra mundial. En particular, existe unha liña de desenvolvemento que vai dos parágrafos 40-41 de "Ser e tempo" ao " Que é metafísica". Estariamos en todo caso dentro do que posteriormente se chamou filosofía do primeiro Heidegger.

Hai máis filósofos da existencia. Jean-Paul Sartre ou Gabriel Marcel en Francia e Karl Jaspers en Alemaña son tamén autores representativos dese movemento, que mesmo supera a filosofía e se converte en "existencialismo", movemento cultural propiode a Europa de entreguerras. Todos estes autores crecen coa primeira guerra mundial e padecen a segunda, de modo que termos como a angustia ou a nada son sintomáticos das preocupacións daquela forma de facer filosofía. O contexto histórico é o dunha Europa desolada polas guerras, que dubidaba das solucións políticas e científicas que herdara do século XIX, por iso non é de estrañar que os pensadores do XIX que se recuperan non sexan os herdeiros da Ilustración e o progreso, senón autores como Kierkegaard ou Nietzsche,.

P. E en canto ao significado da frase? Parece querer dicir, polo menos literalmente, que nos momentos de angustia nada importa xa.

R. Dunha forma moi aproximada pode que si. Pero esa explicación non fai xustiza nin ao enfoque teórico de Heidegger nin ás consecuencias que ten o pensamento contido na frase. Para elaborar a miña resposta gustaríame ler primeiro os parágrafos que aparecen xusto antes e xusto despois de "A angustia revela a nada", que por certo é unha frase solta entre dous parágrafos máis longos, o que dá unha idea da importancia que quixo darlle Heidegger.

O parágrafo anterior di: "Dicimos que na angustia «se sente un estraño» Que significan o «se» e o «un»? Non podemos dicir ante que se sente un estraño. Un séntese así en conxunto. Todas as cousas e nós mesmos afundímonos na indiferenza. Pero isto, non no sentido dunha mera desaparición, senón no sentido de que, cando se apartan como tales, as cousas se volven cara a nós. Este apartarse do ente na súa totalidade, que nos acosa e rodea na angustia, nos esmaga e oprime. Non nos queda ningún apoio. Cando o ente se escapa e esvaece, só queda e só nos arrepía ese «ningún». "

E no parágrafo seguinte: Estamos suspensos» na angustia. Dito máis claramente: é a angustia a que nos mantén en suspenso, porque é ela a que fai que escape o ente na súa totalidade. Ese é o motivo polo que nós mesmos estes existentes seres humanos nos escapamos xunto co ente no medio do ente. E por iso, no fondo, non «me» sinto ou non «te» sentes estraño, senón que «un» se sente así. Aquí, na conmoción que atravesa todo ese estar suspenso, no que un non se pode asir a nada, xa só queda o puro ser-aquí. "

Hai que abordartres asuntos: que significa que é "un" quen se angustía, que é exactamente a angustia e que se entende por nada. Con esa orde de ideas tratei de achegar o público á frase de Heidegger.

P. Empecemos entón por ese un que se sente estraño na angustia...

R. Si. Hai que ter en conta que Heidegger non di: eu síntome estraño, alguén determinado se sente estraño, etcétera. Utiliza conscientemente o pronome indefinido "un", que en alemán se escribe "man". Por qué?Quizá sexa necesaria unha pequena aclaración. Heidegger evita, dentro do posible, utilizar certos conceptos que, ao longo da historia da filosofía, se encheron de prexuízos que ocultan o seu sentido orixinario. De aí a famosa xerga heideggeriana. Pois ben, un destes conceptos a evitar é o de home, ao que denomina Dasein(existencia, en español), aínda que traducido de moi diversas maneiras.

Para Heidegger, o modo de ser deste Dasein que é o home é o ser no mundo e dende este modo de ser debe ser comprendido. Ademais, dinos Heidegger que o Dasein é no mundo, ben na propiedade, ben na impropiedade. E aquí encontrámonos co un. Poderiamos dicir que "Ser e tempo" cóntanos o camiño do Dasein impropio cara á propiedade da existencia, cara á recuperación do seu "se mesmo". O Dasein encóntrase no mundo na impropiedade da existencia, dominado pola masa, se queremos utilizar termos orteguianos, quizais máis claros que os heideggerianos. Esta masa orteguiana é o un en Heidegger. Para poder escapar deste dominio, é necesario que o Dasein se encontre nun estado de ánimo especial, capaz de facer cambalearse o un, permitindo unha fractura na súa ditadura que permita enxergar a posibilidade da existencia propia.

P. A angustia é pois un deses estados de ánimo?

R. Efectivamente, a angustia é o estado de ánimo que se caracteriza por revelarnos a nada. Pero que esa sexa a súa característica ontolóxica non implica que recoñezamos a angustia dese xeito. Máis ben recoñecémola por ser un tipo particular de medo, un medo sen obxecto. Un xeralmente ten medo disto ou aquilo, pero na angustia un ten medo de todo e nada á vez, nada en particular lle está a provocar a angustia; non obstante, un séntese completamente ameazado na angustia, e o que o ameaza está tan preto que corta a respiración. Pero que pode ser o ameazante no estado de ánimo da angustia?

P. A nada, supoño... Pero que é a nada?

R. Heidegger defínea como a completa negación da totalidade do ente, é dicir, das cousas do mundo. Co cal non é ausencia, porque ausencia implica ausencia de algo determinado. Pero o interesante nesta formulación non é tanto a determinación metafísica da nada (a súa comparación co non-ser, o baleiro, a ausencia, a negación... ou o paradoxal de que a nada poida ser algo) como o modo en que nos relacionamos coa nada, iso que Heidegger chama "experiencia fundamental da nada". Que nos revela esa experiencia?

Di Heidegger: "só na clara noite da nada da angustia xorde por fin a orixinaria apertura do ente como tal: que é ente e non nada".

Así, o Dasein compréndese non soamente como sendo no mundo, senón tamén como posibilidade. Non é un ente rematado senón que existindo debe facerse a si mesmo, asumir o compromiso de ser responsable do seu se mesmo. Claro que isto non é doado. Coa angustia ábrese a posibilidade da existencia propia pero o camiño non remata aquí. É necesaria a testificación da posibilidade da existencia propia. Aquí Heidegger fálanos da conciencia que, sen dicir nada, chama o Dasein a facerse cargo de si mesmo. A vocación da conciencia, fundamental no camiño cara á propiedade, é a chamada do propio Dasein a facerse cargo de si mesmo. Escoitar a chamada e decidirse a asumir esta responsabilidade é a primeira elección do Dasein, elección que debe tomar en liberdade, fóra das ataduras do un, transcendendo o propio mundo cara ao seu se mesmo, mesmo, se queremos ir un pouco máis alá cara a ese se mesmo que aínda non é. Pero para poder entender isto mellor deberiamos falar da comprensión heideggeriana da morte, o problema da transcendencia, etc. Talvez estes temas podémolos deixar para outra ocasión.

P. Por agora, dende logo, é máis que suficiente. Grazas por axudarnos a aclarar o sentido desa frase tan misteriosa.

R. Grazas a vós por invitarme ao ciclo.

Texto e imaxe: Julio Ostalé García. Profesor titor do Centro Asociado UNED-A Coruña e director do ciclo.

Páxina web do Ciclo "Las frases de los filósofos"

Blog do Ciclo de Filosofía