"Descartes inaugura a perspectiva do suxeito como punto de vista privilexiado dende o que facer filosofía. "
Andrés Luis Jaume Rodríguez, profesor de Teoría do Coñecemento na Universidade das Illas Baleares, durante a súa charla sobre a frase Penso, logo existo" de Descartes.
Andrés L. Jaume é Doutor en Filosofía e profesor de teoría do coñecemento na Universidade das Illas Baleares. Impartiu hai uns días a sétima charla do ciclo Las frases dos filósofos, no Centro Asociado UNED da Coruña. A frase escollida foi: "Penso, logo existo" do filósofo francés René Descartes.
P. Muchas grazas por vir dende tan lonxe a dar a súa charla. O primeiro que fixo foi determinar o lugar exacto da frase "penso, logo existo".
R. Así é. O célebre "penso, logo existo" e o acaso menos célebre "penso, logo son" de Descartes traducen indistintamente tanto a expresión francesa "Je pense, doncje suis" coma a expresión latina "ego cogito, ergo sum, sive existo". Ambas as dúas aparecen ao comezo da cuarta parte do seu Discurso do Método, aquela na publicación orixinal
en francés de 1637 e esta na tradución ao latín de 1644. A devandita tradución foi revisada por Descartes, de modo que a formulación abreviada "cogito, ergo sum" pode ser considerada unha cita literal. O engadido "existo" débese talvez a que tanto o francés "je suis" coma o español "eu son" implican existencia dunha forma máis clara que o latín "ego sum".
Hai precedentes dende polo menos San Agustín, ao comezo da Idade Media, quen afirma (Cidade de Deus, XI) que " se fallor, sum", é dicir, que se me engano, existo. Non obstante, ninguén ata Descartes convertera aquela oración en primeiro principio dun sistema filosófico. Pon de manifesto que podo dubidar da existencia de todo canto penso existente e da verdade de todo canto penso verdadeiro, pero non podo dubidar que penso, polo tanto non podo dubidar que existo en tanto ser que pensa, cousa pensante, "res cogitans".
P. Este foi entón o enfoque que vostede seguiu para manterse a medio camiño, na súa charla, entre unha reflexión acerca da frase "penso, logo existo" e unha presentación xeral dos comezos da modernidade filosófica.
R. Debe recordarse que Descartes é comunmente considerado o pai da filosofía moderna. Tal paternidade vén dada, entre outras cousas, porque a propósito do seu "penso, logo existo" acuña un dos conceptos clave da modernidade: o eu. Con iso inaugura a perspectiva do suxeito como punto de vista privilexiado dende o que facer filosofía. Non obstante, esta perspectiva subxectiva é plural. O eu pode conceptualizarse como punto de partida epistemolóxico (ser que pensa), pero tamén como identidade, como individualidade que se afirma, como suxeito da acción ou como responsable moral. Todas estas lecturas poden ser vistas como conceptualizacións posibles dun mesmo punto de partida, que debemos a Descartes.
P. A Descartes, nos manuais de historia da filosofía, estúdaselle como racionalista, xunto a Spinoza e Leibniz. En fronte estarían os empiristas Hume, Locke e Berkeley. É Descartes en sentido estrito pai do racionalismo e en sentido amplo pai da filosofía moderna?
R. Podería responderse afirmativamente, aínda que matizando que uns e outros reaccionan a un mesmo problema, o do escepticismo, que nese momento está representado filosoficamente polos escritos de Michel de Montaigne. Racionalismo e empirismo son só dúas etiquetas que se empregan para referirse a dúas importantes solucións do século XVII ao escepticismo, que nega a posibilidade do coñecer. A distinción entre racionalismo e empirismo, aínda que non os nomes, se remonta a Leibniz, que nos seus Nuevos ensaios sobre o entendemento humano trataba de responder ao Ensaio sobre o entendemento humano de Locke. Racionalistas e empiristas afirman que o coñecemento é posible e que parte de certos fundamentos. Para o racionalismo eses fundamentos hai que encontralos na razón; o empirismo, en cambio, sitúaos na experiencia sensible. O racionalismo privilexia a dedución a partir de verdades autoevidentes; o empirismo propón inferencias probables a partir dos datos que subministra a experiencia.
Racionalismo e empirismo son só etiquetas. Se ben é verdade que, por exemplo, Locke é un autor claramente empirista, Descartes revaloriza a experiencia sensible e o experimento, Leibniz busca un punto de equilibrio entre o innatismo cartesiano e a crítica de Locke, Berkeley moi ben pode quedar fóra do debate, e Hume(pese ao seu empirismo) está máis preto do escepticismo que o resto de autores.
Non obstante, hai un elemento aglutinador que tratei de resaltar na miña charla: a concepción do territorio do mental que comparten todos eles, e que indubidablemente pode ser atribuída a Descartes. Todos eles, quéirano ou non, son cartesianos nalgún sentido, como o será tamén a formulación transcendental de Kant no XVIII ou a fenomenoloxía de Husserl a comezos do XX. Isto é así porque o centro sobre o que gravita o problema do coñecemento é o eu, entendido como autoconsciencia á que se lle presentan os diversos contidos mentais. É o eu quen xulga, por iso Ortega dicía "o eu como gerifalte" e non lle faltaba razón.
Os asuntos filosóficos, dende Descartes, non son asuntos concernentes a como son as cousas, senón a como podo coñecer como son as cousas. Que as cousas son, e como son, é un problema posterior ao feito de que primeiro teño noticia delas.
P. E volvendo a Descartes, como afronta o desafío escéptico?
R. Mediante unha estratexia que comprende polo menos tres partes: a idea do eu como punto de partida da filosofía, un método que quere ser alternativo ao aristotélico-escolástico, e a crítica ás formas substanciais mediante o abandono da teoría da abstracción. Na charla puiden tratar o primeiro destes aspectos, deixando os outros dous apenas apuntados.
P. O eu cartesiano é entón unha reacción directa ao escepticismo?
R. Si. Poden lerse o Discurso do Método e as Meditacións Metafísicas como un intento de superar a crise escéptica. Descartes busca certezas que fagan as veces de fundamentos no edificio do coñecer. O escepticismo de Montaigne ofrecía unha razón cordial e tolerante, xunto con certa indiferenza que resulta práctica para vivir, pero non é suficiente para o que Descartes persegue. O escepticismo pode ser o inicio, non o final, da actitude crítica. Paradoxalmente, o distanciamento das cousas que propoñía Montaigne, e antes que el Sexto Empírico, non implicaba a dúbida radical de Descartes, que leva o escepticismo ao límite antes de superalo.
En varias das súas obras (Discurso do Método, II; Principios de Filosofía, 1) propón poñelo todo en dúbida polo menos unha vez na vida para buscar entre todas as dúbidas algunha certeza. Póñense en cuestión con diferentes argumentos máis ou menos coñecidos as principais ramas do coñecemento, opinións comúns, etcétera, ata chegar a un punto en que o pensamento se toma por obxecto a si mesmo, chegando á conclusión de que o único certo é que un existe, xa que dubidar de todo implica como mínimo existir en canto eu que dubida (Discurso do Método, IV; Principios de Filosofía, 7). O eu pensante ou "ego cogito" é agora o principio da filosofía, que deixa de tomar como punto de partida o ser e o substitúe polo pensar. Permítame que lea unha das pasaxes máis famosas onde se leva a cabo este cambio:
"Así, posto que os sentidos nos enganan ás veces, quixen supoñer que non hai cousa ningunha que sexa tal e como eles nolas presentan na imaxinación; e posto que hai homes que yerran ao razoar, aínda acerca dos máis simples asuntos de xeometría, e cometen paraloxismos, xulguei que eu estaba tan exposto ao erro como outro calquera, e rexeitei como falsas todas as razóns que anteriormente tivera por demostrativas; e, en fin, considerando que todos os pensamentos que nos veñen estando espertos poden tamén ocorrérsenos durante o sono, sen que ningún entón sexa verdadeiro, resolvín finxir que todas as cousas que ata entón entraran no meu espírito non eran máis verdadeiras que as ilusións dos meus sonos. Pero advertín logo que, querendo eu pensar, desa sorte, que todo é falso, era necesario que eu que o pensaba, fose algunha cousa; e observando que esta verdade «eu penso, logo eu son», era tan firme e segura que as máis extravagantes suposicións dos escépticos non son capaces de conmovela, xulguei que podía recibila, sen escrúpulo, como o primeiro principio da filosofía que andaba buscando. " (Descartes, Discurso do Método, IV).
P. Descartes demostra que non podemos dubidar do eu pensante. Pero iso non soluciona o problema do escepticismo. A fin de contas, coñecendo o propio eu non se avanza moito na ciencia nin na vida práctica.
R. Descartes en efecto sae do problema escéptico e sitúase a si mesmo no problema do solipsismo, é dicir, a incapacidade de saír do propio eu. O problema agora é que temos unha seguridade intra-mental, pero perdemos o contacto coa realidade extra-mental. A filosofía dos próximos séculos será un intento de recuperar o que xa é imposible de recuperar: o realismo. A partir deste momento o mundo exterior contraponse ao mundo do "cogito".
Que temos contidos mentais ou "ideas" é evidente, pero que eses contidos mentais se refiren a cousas non. De feito nos equivocamos;pero se todo contido mental estivese á marxe dunha posible referencia ao mundo externo, o erro non sería posible. O erro sinálanos precisamente que o mundo externo está aí dalgún xeito, aínda que só sexa para advertirnos de que os nosos xuízos son provisionais e hipotéticos. En Meditacións Metafísicas, III, sinala Descartes que "no que concirne ás ideas, se se lles considera só en si mesmas e non llas refire a ningunha outra cousa, falando con propiedade, elas non poden ser falsas; porque xa sexa que imaxine unha Cabra ou unha Quimera, non é menos verdadeiro que imaxino a unha que a outra. "
Non obstante non será esa a vía que explorará Descartes. Para saír ao mundo exterior recorrerá ás ideas innatas e ao argumento ontolóxico de Anselmo de Canterbury. O espazo da conciencia ten zonas iluminadas pero tamén algunhas sombras. A tarefa é agora dobre: en primeiro lugar, hai que clasificar os diferentes contidos en función da súa orixe ou procedencia; en segundo lugar, en virtude da súa claridade e distinción, que é o criterio de verdade.
En Meditacións Metafísicas, III, clasifícanse os contidos mentais atendendo á súa orixe: "se eu considerase as ideas só como certos modos ou maneiras do meu pensamento, sen querer referilas a algunha outra cousa exterior, apenas podería darme ocasión de errar. Pero desas ideas, paréceme que unhas naceron comigo, que outras son estrañas e veñen de fóra, e que as outras foron feitas e inventadas por min mesmo. (...) Y o que teño que facer principalmente neste lugar é considerar, con respecto a aquelas que me parece que veñen dalgúns obxectos que están fóra de min, cales son as razóns que me obrigan a crelas semellantes a eses obxectos. "
Hai pois ideas innatas, ideas adventicias e ideas ficticias. Todas elas formularán problemas. Ao admitir a existencia de ideas innatas xustifícase o coñecemento a priori do coñecemento matemático. Entre esas ideas innatas está a idea de Deus. E dende esa idea pódense poñer en relación as ideas adventicias co mundo externo. Por que esas ideas refiren ao que creemos que refiren? Por que, en contra do escepticismo e da consideración meramente inmanente dos contidos de conciencia, as ideas adventicias atinxen ao mundo?
Porque se a idea innata de Deus implica a existencia de Deus, polo argumento de San Anselmo, e na idea de Deus descubrimos que este non nos engana, séguese que as nosas ideas adventicias deben referir cousas realmente existentes. Que ademais o fagan mellor ou peor é algo que Descartes trata de explicar coa súa teoría das ideas claras e distintas, unha teoría que apenas cheguei a esbozar ao final da charla.
P. Deixémolo entón aquí. Grazas de novo por vir a compartir connosco os seus coñecementos sobre Descartes.
R. Encantado de participar no ciclo. Grazas a vostedes.
Texto e imaxe: Julio Ostalé García. Profesor titor do Centro Asociado UNED-A Coruña e director do ciclo.
Páxina web do Ciclo "Las frases de los filósofos"
Blog do Ciclo de Filosofía
